سنتور، یکی از سازهای مهم موسیقی سنتی یا دستگاهی ایران است. آموزش سنتور نیازمند داشتن اطلاعاتی به‌عنوان پیشزمینه در مورد ساختار و فیزیک این ساز، جنس صدا، پیشینه و جایگاهش در موسیقی ایرانی است. این ساز، جزء سازهای زهی‌مضرابی تقسیم‌بندی شده و آموزش آن شامل مراحل مقدماتی، ردیف‌نوازی و یادگیری قطعات ساخته‌شده برای آن است.
در این مقاله، تلاش می‌کنیم هرآنچه را که یک هنرجو پیش از رفتن به کلاس آموزش سنتور باید به آنها آگاه باشد، مرور کنیم. در بخش انتهایی نیز اساتید برجسته این ساز و آثار زیبایی که خلق کرده‌اند را معرفی خواهیم کرد. پیش از مراجعه به آموزشگاه موسیقی و ثبت‌نام در کلاس آموزش سنتور ، مطالعه این مقاله دیدگاه بهتری در مورد این ساز به شما میدهد.
معرفی ساز سنتور
در کلاس آموزش موسیقی هنرجو ابتدا با فیزیک ساز، خواهد شد. ساز سنتور، یک جعبه ذوزنقه چوبی است که سیم‌های آن به موازات اضلاع موازیاش، کشیده شده‌اند. این ساز، 72 سیم دارد که با گذر از روی خرک‌ها، مناطق صوتی مختلفی مانند زیر و بم را در این ساز می‌سازند. این سیم‌ها درهجده دسته چهارتایی قرار می‌گیرند. به صدا درآوردن سنتور، توسط دو عدد مضراب صورت میگیرد.
جعبه صوتی این ساز از چوب‌های محکم نظیر چوب درختان گردو، آزاد و فوفل ساخته میشود. این جعبه از داخل توسط چهار کلاف، نگهداشته میشود. یکی از عوامل مهم تاثیرگذار در قیمت این ساز، محاسبات درست سازنده در مورد محل قرارگیری کلاف‌هاست. صفحه رویی این ساز نیز از مرغوب‌ترین قسمت چوب ساخته میشود.
طریقه نواختن سنتور
سنتور، جلوی نوازنده، روی میز یا زمین قرار گرفته و درواقع، تماسی با بدن وی پیدا نمی‌کند. بااین‌حال، نحوه نشستن پشت این ساز باید به گونه‌ای باشد که کمترین فشار به بازوها، دستان و گردن نوازنده وارد بیاید. یادگیری اصولی این مرحله، یکی از مهمترین مراحل آموزش سنتور است.
یک جفت مضراب چوبی برای نواختن سنتور به‌کار میرود که هر کدام از آنها در یک دست نوازنده قرار می‌گیرند. انتهای این مضراب به‌شکل حرف ع است و انگشت اشاره نوازنده در منحنی کوچک بالای این حرف قرار گرفته و با تکیه بر انگشتان شست و انگشت سبابه، حرکت میکند.
سر مضراب با سیم‌ها برخورد کرده و نتهای مختلف را به‌صدا درمیآورد. در گذشته، تمام مضراب از جنس چوب بود اما صد سالی است که سر مضراب را از نمد می‌پوشانند. نتیجه این کار، تولید صدای بسیار نرمتر از ساز است.
پیشینه ساز سنتور
سنتور، یکی از قدیمیترین سازهای ایرانی است که حضور آن را در نقش برجسته‌های دوران ساسانی نیز مشهود است. شاید برای فردی که قصد رفتن به کلاس آموزش سنتور را دارد، جالب باشد که بداند این ساز یک ساز جهانی است. در نقاط مختلف دنیا از چین تا کشورهای اروپایی نیز این ساز با اندک تفاوت‌هایی در شکل و مضراب، نواخته میشود. زادگاه این ساز مشخص نیست بااین‌حال، بسیاری معتقد هستند که سنتور از ایران و از طریق جاده ابریشم به دیگر نقاط دنیا منتقل شده است.
اهمیت ساز سنتور در 200 سال اخیر در موسیقی ایرانی، بیش‌ازپیش شده است. بسیاری از اساتید موسیقی دربار قاجار، نوازندگان چیره‌دست این ساز بوده و آن را توسعه دادند. سنتور را میتوان در کنار تار و سه‌تار در زمره سه ساز اصلی موسیقی ایرانی در دو قرن گذشته قرار داد.
صدای سنتور چگونه است؟
حتما تابه‌حال، صدای سنتور را در آهنگ‌ها یا از نزدیک، شنیده‌اید که به فکر رفتن به کلاس آموزش سنتور افتاده‌اید. این ساز صدایی نافذ، پرحجم و قوی دارد که میتواند حالت‌های احساسی مختلفی را القا کند. از بیشتر مناطق صوتی این ساز، صدایی دلنشین و گرم شنیده میشود. قسمت‌های از ساز نیز بسیار تیز و بخش‌هایی نیز بم و تاحدودی خشن صدا میدهند.
نباید ازنظر دور داشت که یک ساز واحد در دستان نوازندگان مختلف از مبتدی تا حرف‌های به شکل‌های مختلفی صدا میدهد. هرچه در نوازندگی این ساز متبحرتر شوید، میتوانید ازنظر احساسی بهتر با ساز ارتباط برقرار کرده و صدای دلنشین‌تری از آن تولید کنید.
اساتید و آثار برجسته ساز سنتور
همانطور که گفتیم در طول نزدیک به 150 سال اخیر، استادان بزرگی به نوازندگی و آموزش سنتور پرداخته‌اند. در دربار قاجار، میتوان به موسیقیدان و تئوریسینی به نام سماع حضور اشاره کرد که ازجمله آهنگسازان برجسته آن دوران محسوب میشود. پس از او، پسرش؛ حبیب سماعی؛ آثار متعددی برای سنتور ساخت که برخی از آنها بر روی صفحه ضبط شده‌اند.
استاد ابوالحسن صبا ازجمله تاثیرگذارترین افراد در زمینه حفظ و اشاعه سنتور و به‌طورکلی آهنگسازی در موسیقی ایرانی محسوب میشود. این استاد برجسته، آثار بسیاری را برای سنتور ساخت که از منابع اصلی آموزش سنتور هستند.
شاگرد استاد صبا، استاد فرامرز پایور از شاخصترین چهره‌های موسیقی ایرانی هستند که آثار متعددی را برای این ساز ساخته‌اند.
در طول 50 سال اخیر، استاد پرویز مشکاتیان با ساختن قطعات بسیار برای سنتور، رنگ‌وبوی جدیدی به این ساز داد. پس از استاد مشکاتیان نیز سبک جدیدی در سنتورنوازی، ایجاد شده است که هنرجو در دوره‌های نهایی آموزش سنتور با آن آشنا خواهد شد. مبدع این سبک، استاد اردوان کامکار است. پس از ایشان نیز نوازندگان جوانتری نظیر سیامک آقایی به ادامه این سبک و نوآوری در آن پرداخته‌اند.
از جمله آثار شاخص ساخته‌شده برای سنتور، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- چهارمضرابهای استاد صبا
- چهارمضرابهای «پژواک»، «پریزاد» و «مقدمه پرواز» از استاد پایور
- مجموعه آلبوم‌های بیست سال با آثار پرویز مشکاتیان
- آلبوم‌های «دریا» و «ماهی برای سال نو» اثر اردوان کامکار
- آلبوم «ز بعد ما» اثر گروه سنتورنوازان به سرپرستی سیامک آقایی
مختصری از نکات قابل تامل پیش از رفتن به کلاس آموزش سنتور
پیش از رفتن به آموزشگاه موسیقی و ثبت‌نام در کلاس آموزش سنتور، خوب است که با این ساز آشنایی کلی داشته باشیم. ساز سنتور یک ساز زهی‌مضرابی نسبتا بزرگ است که صدایی حجیم و قوی و درعین‌حال دلنشین دارد. این ساز، پیشینه‌ای طولانی در ایران داشته و امروزه جزء مهمترین سازهای موسیقی ایرانی محسوب میشود.
در آموزش موسیقی ، مسئله تربیت فرهنگ شنیداری نیز بسیار مهم است. به همین دلیل در این مقاله از برخی اساتید برجسته و آثارشان که گوش کردن به آنها میتواند صدای ساز برای هنرجو بیشتر ملموس کند نیز نام بردیم.